In het Emmahuis in Rotterdam-Blijdorp is de sfeer grimmig. Een groep van zo’n twintig bewoners is regelmatig aan het schelden, discrimineren en intimideren.
Volgens de beheerder van het complex gebeuren de pesterijen “in het geniep” en is er daarom geen bewijs voor het omstreden gedrag. Gezamenlijke activiteiten die zijn georganiseerd om de ouderen weer tot bedaren te brengen, hebben tot op heden niets opgeleverd.
Op veel verschillende plekken staan zorginstelingen voor de vraag: hoe kan pesten onder ouderen worden aangepakt? En wat is de oorzaak van dit probleem?
Protocol
In 2011 ontwikkelde het Nationaal Ouderenfonds een speciaal pestprotocol. Dat fungeert als leidraad voor verzorgingshuizen om het pesten onder hun bewoners aan te pakken en te voorkomen. Het protocol, bestaande uit zeven actiepunten die een instelling kan ondernemen, werd opgezet nadat uit eerder onderzoek door de Radboud universiteit bleek dat een op de vijf bewoners aangaf slachtoffer te zijn van pesten.
Volgens Corina Gielbert, directeur van het Nationaal Ouderenfonds, moeten de pestende ouderen in Rotterdam worden aangesproken op hun gedrag. “Spreek de dames aan, laat hen weten dat hun gedrag niet acceptabel is. Waarom doe je dit, en wat kunnen we doen om het pesten te voorkomen? Als instelling is dat jouw verantwoordelijkheid.”
Alleen aanspreken heeft volgens Gielbert geen nut, ook bewustwording naar het personeel toe is noodzakelijk. “Na de pilot met het pestprotocol merkten we al dat het meer bespreekbaar werd en dat het pesten vaker werd gemeld. Het is belangrijk dat er in gesprek wordt gegaan met de ouderen en dat er wordt gezocht naar de reden van het pesten.”
Sancties
Bob van der Meer, psycholoog en deskundige op het gebied van pesten, denkt dat een protocol weinig zin heeft. “Er moet meer gebeuren”, stelt hij. “Het onderwerp moet serieuzer worden genomen. Er moeten regels worden opgesteld, die moeten worden gehanteerd. En er moeten hierop sancties volgen.”
Aangezien depressie vaak een gevolg is van het pesten, denkt Van der Meer dat de senioren hierop gecontroleerd moeten worden. “Als blijkt dat depressie inderdaad voorkomt, is het zaak om de relaties binnen de groep na te gaan. Dan kun je beginnen met het bestrijden van de oorzaken.”
Een oplossing zou een soort mentoruur kunnen zijn, waarbij de senioren van gedachten kunnen wisselen over de sfeer in de groep, zegt de psycholoog. Tijdens die bijeenkomst kunnen ze dan verder brainstormen over mogelijke oplossingen tegen het pesten.
Zondebok
Aan het pesten kunnen volgens Gielbert meerdere oorzaken ten grond liggen. “Ze zijn misschien vroeger zelf gepest of het heeft te maken met onzekerheid. Iemand slaat daardoor van zich af, maar wordt daardoor ook niet meer door hun medebewoners benaderd.”
Van der Meer spreekt van het zondebokfenomeen, dat zowel bij mensen als bij sommige dieren voorkomt. “Je ziet dat terug bij groepen die noodgedwongen samen zijn, zoals op school, op het werk, in gevangenissen. Het is mensen eigen om slachtoffers te zoeken. Daarnaast is pesten een verschijnsel van alle tijden, iets dat altijd wel ontstaat in een dergelijke groep.”
Pesten kan ontstaan door een verstoord evenwicht binnen de groep. “Bijvoorbeeld als iemand wegvalt door overlijden. De rollen moeten opnieuw verdeeld worden, er moet wellicht een nieuwe leider komen die later niet empathisch blijkt. De crisis die vervolgens ontstaat wordt dan afgereageerd op anderen.”
Dit wordt beaamd door Gielbert. “De samenstelling van een groep in een verzorgingstehuis verandert continu, er overlijden mensen. De rollen veranderen daardoor ook steeds. In een groep zie je dat er leiders zijn en volgers. In een groep als deze wisselt dat meer. Dat machtsbesef kan doorslaan naar pesten. Dat kan verbaal pesten zijn, zoals anderen uitschelden, maar ook een fysieke vorm hebben, zoals iemand blokkeren met een rollator of iemand een duwtje geven.”
Weerbaar
Frustratie speelt vaak een grote rol bij de oorzaak van het pesten, weet Van der Meer. “Senioren die in een tehuis belanden, voelen zich vaak door iedereen verstoten. Ze willen sociaal onafhankelijk zijn, en dat lukt niet. Die frustratie uiten zij vervolgens op iemand anders.”
Gielbert wijst er ook op dat de kinderen van vroeger, en dus de senioren van nu, nauwelijks werden voorgelicht over pesten. “Kinderen van nu worden er meer weerbaar tegen gemaakt, dat was zestig jaar geleden nog niet.”
“Wat je ook weleens hoort in kleinere plaatsen of dorpen, is dat een pester en een gepeste elkaar na jaren weer tegenkomen in het verzorgingshuis. Zij kennen elkaar van vroeger en zijn in de buurt blijven wonen. In zo’n kleine plaats is er vaak weinig tot geen keuze in het aanbod van verzorgingshuizen, wat ertoe leidt dat de pester en gepeste onder één dak wonen. Ondanks al die jaren gaat het pesten dan gewoon weer door.”
Net zoals bij kinderen het geval is, worden mensen die afwijken vaker gepest. “We doen nu een project voor de LHBT-ouderen (lesbienne, homo, biseksueel of transgender, red.). Zij durven vaak niet uit te komen voor hun identiteit. We hebben ouderen gesproken die na hun bekendmaking zeggen geen leven meer te hebben.”
“Kort gezegd, als je niet in de groep past, heb je een probleem. Er zijn ouderen die terug de kast in zijn gegaan omdat ze niet worden geaccepteerd door hun medebewoners of de verzorging.” Ook voor dit onderwerp geldt: maakt het bespreekbaar, zegt Gielbert. “Vraag bijvoorbeeld in plaats van ‘heeft u een man?’, ‘heeft u een partner?’”
Niet alleen de bewoners onderling pesten elkaar; ook de verzorgenden nemen weleens de rol van pester op zich, zegt Gielbert. “Dat wordt niet snel gemeld. Dat kan meerdere oorzaken hebben: als er sprake is van machtsverhoudingen binnen het bedrijf, kan dit ook tot uiting komen naar de bewoners. En soms kan het liggen aan slecht contact tussen de verzorgenden en de familie van de oudere. Door onenigheid onderling ontstaan er frustraties, die zorgen voor een negatieve sfeer, en dat bevordert weer het pestgedrag.”
Eenzaam
Het pesten kan voor het slachtoffer ernstige gevolgen hebben. “Als het pesten zo’n zes maanden of langer aanhoudt, kan het zelfs voor PTSS (posttraumatische stressstoornis) zorgen. Het pesten leidt ook vaak tot grote eenzaamheid. Ouderen komen hun kamer niet meer uit en hebben nauwelijks meer sociale contacten. Daarnaast gaat hun zelfbeeld naar de knoppen.”
Gielbert pleit ervoor dat iedere instelling een pestprotocol inzet. “Dat zou ik heel gezond vinden. Het pestprotocol zou eigenlijk door elk verzorgingstehuis of -instelling moeten worden opgenomen, net zoals bij scholen.”
Ook volgens Van der Meer is het noodzaak dat dit probleem harder wordt aangepakt. “Het is van levensbelang. Al kan het bij ouderen lastig zijn om hen te veranderen. Soms zie je dat de kwaadaardige trekjes van een senior juist erger worden.”